Rozwój słuchu fonematycznego.

Rozwój percepcji słuchowej obserwujemy od pierwszych miesięcy życia, a nawet wcześniej, bo już w środowisku wewnątrzmacicznym płód odbiera elementy płaszczyzny suprasegmentalnej (ton i melodię głosu, rytm, akcent, intonację) głosu matki poprzez przewodnictwo kostne.¹ To dlatego noworodek jest w stanie odróżnić głos matki od głosów innych ludzi². W 10. tygodniu ciąży kończy się rozwój narządu słuchu, od około 4. miesiąca ciąży głośne dźwięki budzą płód ze snu, tętno jest przyspieszone, obserwowane reakcje na bodźce akustyczne świadczą o tym, że część obwodowa, ale i ośrodkowa narządu słuchu opracowuje bodźce dźwiękowe. W tym czasie udrażniają się połączenia słuchowo-ruchowe w ośrodkowym układzie nerwowym. Po urodzeniu część odbiorcza i przewodzeniowa narządu słuchu jest sprawna, nerw ślimakowo-przedsionkowy (nerw czaszkowy VIII) jest zmienilizowany, ośrodki w korze aktywne. Na percepcję słuchową składają się: słuch fizjologiczny, słuch fonematyczny, analiza słuchowa, synteza słuchowa i pamięć słuchowa (tu wyróżnić należy: pamięć słuchową bezpośrednią, pamięć słuchową operacyjną i pamięć sekwencyjną). Percepcja słuchowa odpowiada za odbieranie informacji słuchowych z otoczenia. Rozważając zagadnienie percepcji słuchowej należy wykluczyć istnienie wad słuchu, które można skorygować aparatem.³ Pamiętać też należy, że funkcjonowanie analizatora słuchowego (składają się nań trzy elementy: receptor, drogi nerwowe oraz ośrodek słuchowy w korze mózgowej) doskonali się wraz z wiekiem dziecka.⁴ Słuch fonematyczny obok sekwencji słuchowej, pamięci i uwagi słuchowej, analizy i syntezy słuchowej należy do centralnych funkcji słuchowych.⁵ Już niskie funkcje komunikacyjne, które są funkcjami psychicznymi, skutkują pogorszeniem słuchu fonematycznego – percepcji słuchowej i wzrokowej w ogóle. Centralna funkcja słuchowa jaką jest słuch fonematyczny rozwija się wraz z wiekiem dziecka. Przetacznikowa podaje, iż na IV kwartał pierwszego roku życia przypada okres rozwoju słuchu fonetycznego, czyli wrażliwość słuchowa na dźwięki mowy ludzkiej.⁶ I. Styczek stara się prześledzić etapy rozwoju słuchu fonematycznego i uchwycić początki jego kształtowania się. W tym celu opisuje rozwój percepcji mowy, a co za tym idzie także rozwój mówienia. Badaczka wyróżnia okres krzyku, głużenia, gaworzenia, okres wyrazu jednosylabowego, okres wyrazu, w podsumowaniu zaś dochodzi do wniosku, słuch fonematyczny zaczyna się rozwijać bardzo wcześnie, bo już w końcowym okresie gaworzenia.⁷ Dziecko, wkraczając w 2. rok życia ćwiczy identyfikację i różnicowanie nowych wyrażeń dźwiękonaśladowczych, nowych słów, melodii oraz słów piosenek, chętnie gra na instrumentach muzycznych. Aktywność dziecka dostarcza mu więc w naturalny sposób mnóstwa rozmaitych doznań słuchowych.⁸ I. Styczek zaznacza również, że słuch fonematyczny około 2. roku życia jest rozwinięty w znacznym stopniu.⁹ J.T. Kania referując badania Żurowej pisze, że jednym z najwcześniej kształtujących się procesów sensorycznych u dzieci jest słuch fonematyczny. Dzieci przed ukończeniem drugiego roku życia są zdolne już do odróżniania wszystkich dźwięków mowy języka ojczystego.¹⁰ A jednocześnie badania dzieci sześcio- i siedmioletnich pokazują, że słuch fonematyczny nie osiąga w tym okresie pełnej dojrzałości, ponieważ dzieci nie potrafią wydzielić pojedynczych dźwięków w wyrazie. Umiejętność ta, o czym pisze także J.T Kania, wiąże się z zagadnieniem słuchu fonematycznego.¹¹ W definicji J.T. Kani słuch fonematyczny to umiejętność oceny bodźców akustycznych z punktu widzenia potrzeb komunikacji językowej, tj. umiejętność percypowania (wyodrębniania oraz identyfikowania) elementów fonologicznie relewantnych (istotnych), pomijanie zaś cech dla procesu porozumiewania się redundantnych (nieistotnych). (…) W definicji użyto dwu określeń: wyodrębnianie oraz identyfikowanie. Pierwsze odnosi się do analizy i powiązanej z nią syntezy, drugie do różnicowania dźwięków mowy. (…) Dziecko np. może doskonale różnicować dwa fonemy p i b, jeśli podane są bezpośrednio po sobie w trakcie badania, ma jednak trudności z określeniem, który z wymienionych fonemów występuje w jakimś wyrazie (bal, płot itp.). W ostatnim wypadku mamy do czynienia z identyfikacją.¹² Rozwój słuchu fonematycznego to zagadnienie, którym interesowało się wielu badaczy. Ciekawe eksperymenty z bardzo małymi dziećmi, bo w wieku 0;10 – 2;0 przeprowadził N. Ch. Szwaczkin (jego dokonania relacjonuje m.in. J.T. Kania w tekście poświęconym słuchowi fonematycznemu). Radziecki badacz podjął próbę sprawdzenia najwcześniejszego etapu kształtowania się słuchu fonematycznego. Doszedł do wniosku, że najwcześniej pełnię fonematycznego rozwoju uzyskują dzieci w wieku 1;9 (dwoje badanych), następnie po dwoje kolejno w wieku 1;10, 1;11, i 2;0. (…) w warunkach eksperymentalnych w ostatnim kwartale drugiego roku życia kończy się rozwój fonematycznego różnicowania dźwięków mowy. W tym samym czasie (przełom drugiego i trzeciego roku życia) obserwuje się wyraźny postęp w rozwoju mowy dziecka.¹³ Eksperyment N. Ch. Szwaczkina referowany jest też przez B. Rocławskiego w pozycji „Słuch fonemowy i fonetyczny. Teoria i praktyka.” Badacz konsekwentnie używa pojęcia słuch fonemowy (przy czym (…) przymiotnik fonematyczny może być w pełni zastąpiony przymiotnikiem fonologiczny, a ten kieruje nas w stronę fonologii i fonemu¹⁴) twierdząc, że słuch fonemowy zaczyna się kształtować w trzecim kwartale życia, a w wieku dwóch lat jego stan pozwala na fonologicznie  poprawne kwalifikowanie prawie wszystkich starannie artykułowanych głosek. Można mówić tu o pełnej dojrzałości w zakresie możliwości słuchowego fonologicznego kwalifikowania głosek. Pełną biegłość osiągnie dziecko w późniejszym okresie¹⁵. B. Rocławski uzupełnia też swoje rozważania teoretyczne o stwierdzenie, że drugi rok życia dziecka to okres intensywnego opanowywania systemu fonologicznego języka. Opanowanie systemu fonologicznego wymaga, oczywiście, pełnej sprawności słuchu fonemowego. Początki tej sprawności, którą nazywany słuchem fonemowym, przypadają (…) na trzeci kwartał pierwszego roku życia. W pierwszych miesiącach drugiego roku życia dzieci odróżniają już znaczną liczbę fonemów. Fonemy te stosunkowo szybko będą różnicowane w wymowie¹⁶. I. Styczek uważa podobnie, że słuch fonematyczny rozwija się w sposób najbardziej intensywny w okresie od 1 do 2 roku życia. Nie znaczy to, że dziecko ma opanowane w całości słownictwo. Przyswaja je sobie w dalszym ciągu stopniowo, w miarę utrwalania się wzorców słuchowych wyrazów nowo poznanych¹⁷. W interesującym mnie najbardziej okresie, a więc w 3. roku życia, dziecko nie tylko utrwala umiejętności wcześniejsze, ale także ćwiczy nowe, m.in. rozumienie dłuższych wypowiedzi, powtarzanie melodii, tworzenie samodzielnych konstrukcji językowych na podstawie skojarzeń słownych, słuchanie tekstów pisanych¹⁸. Do tego zestawu J. Cieszyńska i M. Korendo dodają jeszcze identyfikowanie i różnicowanie nowych słów¹⁹. Autorki o ostatnim etapie wieku poniemowlęcego piszą w podrozdziale poświęconym rozwojowi spostrzegania słuchowego, że trzeci rok życia (…) to przede wszystkim intensywny rozwój systemu językowego²⁰. Autorki dają też kilka zaleceń dzieciom na tym etapie: dziecko powinno wówczas słuchać  wypowiedzi dorosłych, także tekstów pisanych, wierszyków i prozy. Musi samodzielnie tworzyć i korygować własne wypowiedzi językowe. Aby mowa dziecka mogła się rozwijać, konieczny jest prawidłowy odbiór wszystkich informacji dźwiękowych²¹. Dla prawidłowego rozwoju mowy istotne są także stabilne wzorce słuchowe wyrazów oraz ich wzorce kinestetyczno-ruchowe. Pisze o tym I. Styczek w kontekście zaburzeń słuchu fonematycznego. (…) nieznaczne niedokształcenie lub zaburzenie słuchu fonematycznego powoduje brak stabilności wzorców słuchowych wyrazów , a w związku z tym trudności w rozróżnianiu wyrazów „podobnych brzmieniowo”, tzn. różniących się tylko jedną cechą dystynktywną , np. nas:naš, dama:tama itp. Zaburzeniu mogą ulec także wzorce kinestetyczno-ruchowe tych wyrazów, a więc ich wymowa²². Badanie słuchu fonematycznego jest więc ważnym elementem diagnozy. Interesującymi propozycjami narzędzi do badania słuchu fonematycznego są te, wymieniane wcześniej, autorstwa I. Styczek, B. Rocławskiego czy „Ocena rozwoju słuchu fonemowego u dzieci w wieku przedszkolnym” Joanny Gruby, mnie jednak interesuje dziecko, które nie świętowało jeszcze trzecich urodzin, a więc 2-latek. Wskazówki dotyczące badania słuchu fonematycznego u dziecka do trzeciego roku życia znaleźć można w „Karcie diagnozy logopedycznej dziecka do trzeciego roku życia”E. Stecko i W. Osuch. W karcie sprawdzane są głoski opozycyjne (powtarzanie głosek opozycyjnych bezdźwięczna-dźwięczna) ponadto dokonuje się oceny rozwoju słuchu fonematycznego oraz oceny rozwoju pamięci i uwagi słuchowej. Z kolei w „Karcie badania logopedycznego z materiałami pomocniczymi. Sprawdź jak mówię”Elżbiety Stecko materiał podzielony jest w zależności od przynależności do grupy wiekowej badanego dziecka, Głoski opozycyjne sprawdza się w izolacji i w wyrazach u dziecka do 7. roku życia i po 7. roku życia. Wielokrotnie już cytowana w pracy I. Styczek również pisała o możliwości sprawdzania słuchu fonematycznego u małego dziecka. Małe dzieci można badać za pomocą obrazków, przedstawiających np. pociąg, traktor, krowę ryczącą, kozę, muchę oraz nagranych na taśmie magnetofonowej dźwięków, wydawanych przez te zwierzęta, czy pojazdy, (długie uuuuu, rrrr, meeee, zzzzz, ssss).²³ I. Styczek podaje też ćwiczenia słuchu fonematycznego dostosowane do młodszych dzieci. Ćwiczenia z małymi dziećmi prowadzi się w formie naśladowania głosów zwierząt lub dźwięków wydawanych przez pojazdy (np. ćwicząc artykulację spółgłoski s – syczenie gęsi, z – brzęczenie muchy, š – dźwięk jadącego pociągu lub szum wiatru, r – dźwięk motoru; dźwięki wydawane przez kury i gęsi: ko-ko, gę-gę – przy nauczaniu spółgłosek k i g) i łączeniu ich z odpowiednimi ruchami rąk, chodzeniem itp. Utrwalanie odbywa się przez powtarzanie za kimś prostych wierszyków, zagadek lub opowiadanie bajek. Odpowiednie gry można obmyślać w zależności od aktualnych potrzeb. Dużą pomocą w ćwiczeniach są obrazki, które mogą być wykorzystane w różny sposób. Do ćwiczeń prowadzonych grupowo nadają się loteryjki obrazkowe.²⁴ Ciekawe ćwiczenia dla małych dzieci proponuje J.T. Kania, badacz nazywa je powtarzaniem kompleksów dźwiękonaśladowczych²⁵, które mają mieć zastosowanie w przypadku mowy bezdźwięcznej, ale skoro jest ona zaburzeniem z obszaru słuchu fonematycznego to zasadnym będzie przeprowadzić te ćwiczenia ze wszystkimi dziećmi choćby po to by wzmocnić tę podstawową umiejętność percypowania cech fonologicznych, a więc akustycznych cech relewantnych dla danego języka²⁶. Słuch fonematyczny to zdolność do różnicowania i identyfikacji fonemów różniących się jedną cechą dystynktywną.²⁷ Pamiętać należy, że dla dziecka łatwiejsze jest różnicowanie, a trudniejsze identyfikowanie. Deficyty w zakresie słuchu fonematycznego są jedną z częstszych przyczyn zaburzeń mowy. Jeżeli dziecko nie identyfikuje głoski i nie odróżnia jej od innych, może mieć trudności w nauczeniu się danej artykulacji, ponieważ wzorce kinestetyczno-ruchowe wytwarzają się pod kontrolą słuchu fonematycznego. Brak wzorców kinestetyczno-ruchowych lub brak ich stabilizacji powoduje zastępowanie pewnych głosek w mowie innymi lub mylenie ich.²⁸

1. Stecko E., Fizjologiczne uwarunkowania rozwoju mowy, wykłady w SWPS, listopad 2017, Warszawa
2. Odowska-Szlachcic B., Mierzejewska B., Wzrok i słuch – zmysły wiodące w uczeniu się w aspekcie integracji sensorycznej, Harmonia Universalis, Gdańsk 2018, s. 95
3. Szustkiewicz W., Metodyka zajęć korekcyjno-kompensacyjnych. Percepcja słuchowa, wykłady w SWPS, marzec 2019, Warszawa.
4. Ibidem.
5. Osuch W., Metodyka pracy logopedycznej, wykłady w SWPS, styczeń 2019, Warszawa.
6. Stecko, E., Jąkanie uwarunkowane obniżoną aktywnością histydazy, 2011, s. 29.
7. Styczek I., Badanie i kształtowanie słuchu fonematycznego. Komentarz i tablice, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1982, s. 17
8. Szustkiewicz, W., Metodyka zajęć korekcyjno-kompensacyjnych. Percepcja słuchowa, wykłady w SWPS, marzec 2019, Warszawa.
9. Styczek I., Badanie i kształtowanie słuchu fonematycznego. Komentarz i tablice, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1982, s. 17.
10. Kania J. T., Słuch fonematyczny w: Szkice logopedyczne, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1982, s.
11. Kania J. T., Fonetyczna i logopedyczna charakterystyka mowy bezdźwięcznej. Wybrane zagadnienia teoretyczne i praktyczne w: Wybrane zagadnienia z defektologii III, Akademia Teologii Katolickiej, Warszawa 1975, s. 301.
12. Kania J. T., Słuch fonematyczny w: Szkice logopedyczne, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1982, s. 80.
13. Ibidem, s. 84.
14. Rocławski B., Słuch fonemowy i fonetyczny. Teoria i praktyka, Glottispol, Gdańsk 1995, s. 15.
15. Ibidem, s. 20.
16. Ibidem, s. 22.
17. Styczek I., Badanie i kształtowanie słuchu fonematycznego. Komentarz i tablice, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1982, s. 17.
18. Szustkiewicz W., Metodyka zajęć korekcyjno-kompensacyjnych. Percepcja słuchowa, wykłady w SWPS, marzec 2019, Warszawa.
19. Cieszyńska J., Korendo M., Wczesna interwencja terapeutyczna. Stymulacja rozwoju dziecka od noworodka do 6. roku życia, Wydawnictwo Edukacyjne, Kraków 2017, s. 144.
20. Ibidem, s. 141.
21. Cieszyńska J., Korendo M., Wczesna interwencja terapeutyczna. Stymulacja rozwoju dziecka od noworodka do 6. roku życia, Wydawnictwo Edukacyjne, Kraków 2017, s. 141.
22. Styczek I., Badanie i kształtowanie słuchu fonematycznego. Komentarz i tablice, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1982, s. 10.
23. Styczek I., Logopedia, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1983, s. 228.
24. Styczek I., Logopedia, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1983, s. 445.
25. Kania J. T., Fonetyczna i logopedyczna charakterystyka mowy bezdźwięcznej. Wybrane zagadnienia teoretyczne i praktyczne w: Wybrane zagadnienia z defektologii III, Akademia Teologii Katolickiej, Warszawa 1975, s. 305-306.
26. Ibidem, s. 301.
27. Stecko, E., wykłady w SWPS, maj 2019, Warszawa.
28. Styczek I., Badanie i kształtowanie słuchu fonematycznego. Komentarz i tablice, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1982, s. 19.